Vlakbij het toeristische stadje Ascona in het zuiden van Zwitserland, aan de noordzijde van het Lago Maggiore, ligt een berg die ons niet onverschillig kan laten: de Monte Verità of Berg van de Waarheid.

Op deze berg werd, begin 20ste eeuw, een alternatieve kolonie gesticht met onder meer theosofische inspiratie. Maar laten we ons verhaal in Antwerpen beginnen.

Och, ’t is niets; ’t is Den Bougie!

Tot vlak na de Tweede Wereldoorlog, voor de industrie Antwerpen verliet om zich wegens ecologische- en veiligheidsredenen naar de industrieterreinen buiten de stad te vestigen, kon je je in Antwerpen soms met je neus oriënteren. Antwerpen-Zuid was vaak zwanger van koffielucht, de Damwijk geurde heerlijk naar chocolade en op de Linkeroever hing vaak een stank van gebraden kip, die niets met kip, maar alles met de petroleumraffinaderijen te maken had. Borgerhout, de buurt “achter” het Centraal Station, was drie verschillende geuren rijk: De Dierentuin, de Koekjesfabriek en Den Bougie.

Op de vraag of er niet ergens iets in brand staat, omdat er een brandlucht hangt, zullen sommige oude Antwerpenaren, zeker die van de deelgemeente Borgerhout, antwoorden: “Och, ’t is niets; ’t is Den Bougie!”. Dit is zowat een geijkte uitdrukking geworden in het Antwerps idioom.

Aan de Bleekhofstraat in Borgerhout enkele honderden meter in vogelvlucht van ons huidig logegebouw (Milisstraat 22), maar ook van de vergaderplaats van Loge Antwerpen een eeuw geleden (Provinciestraat 300), lagen de kaarsenfabrieken “de Roubaix-Oedenkoven”, in de volksmond “Den Bougie”. Deze fabriek werd in 1853 opgericht door Adolphe de Roubaix, samen met zijn schoonbroer, de burgemeester van Borgerhout, Hendrik Gaspar Oedenkoven (1823-18/6/1871), waarvan beider graven nog op het Schoonselhof kunnen worden gevonden. Iets verderop hebben we nog steeds de Oedenkovenstraat. Deze kaarsenfabriek was indertijd nog in het nieuws gekomen doordat in 1893 bij een staking de burgemeester een steen tegen zijn hoed had gekregen en de onlusten escaleerden tot vijf betogers door de rijkswacht werden doodgeschoten. Den Bou-gie was, zoals veel bedrijven in die tijd, erg vervuilend. De fabriek loosde haar afvalwater in de Vuilbeek en heel de buurt rook naar kaarsvet. Getuige van deze vervuiling is het lied van Stafke Fabri “Zolank geleje”, waarin hij vertelt over Den Bougie, dat stinkfabriek, waar ze zieke longen kregen… Afhankelijk van de windrichting konden ook andere wijken van deze geur meegenieten. Vandaar dat in Antwerpen bij een verdachte geur nogal eens werd verwezen naar Den Bougie. In 1934 werd de fabriek grotendeels verwoest door een brand, maar in 1956 brandde ze volledig af en eindigt het verhaal van Den Bougie in Borgerhout. Het bedrijf zou naar de provincie verhuizen.

Maar zo ver zijn we nog niet.

Nu zul je je wel afvragen wat het verband is met de theosofie, maar dat wordt zo dadelijk nog duidelijk.

Pioda, Wachtmeister en Hartmann

De Zwitserse parlementariër en theosoof Alfredo Pioda (1848-1909), had samen met Wachtmeister en Hartmann besloten een theosofisch-filosofisch-anarchistische leefgemeenschap op te richten.

Gravin Constance Wachtmeister (1838-1910) was secretaris en penningmeester van de Blavatsky Logde in Londen geweest, maar ook zeer goede vriendin en huisgenote van HPB. Franz Hartmann (1838-1912), die een tijdje op het do-mein in Adyar had geleefd, had HPB op een aantal van haar reizen vergezeld.

Als locatie voor de leefgemeenschap werd Pioda’s domein op de Monte Verità gekozen. Oorspronkelijk werd de groep Fraternitatis opgericht.

Henri Oedenkoven

In 1900, rond de tijd dat Henri Steel Olcott, de Antwerpse Theosofische Loge bezocht, ontstond uit Fraternitatis de definitieve gemeenschap met kuuroord, voornamelijk onder leiding van Henri Oedenkoven (1875-1935), zoon van de kaarsenfabrikant en zijn partner, de Duitse pianiste Ida Hofmann (1864-1926), die net voordien muzieklerares was geweest in een Russisch instituut in Montenegro. Henri was zwaar ziek en begon de natuurlijke geneeskunde te bestuderen. Gezonde voeding en vegetarisme stonden centraal in zijn nieuwe levensvisie, maar ook een drang weg uit de begoede klasse en terug naar de natuur! Ida en Henri hadden elkaar in 1899 ontmoet in Oostenrijk (nu Slovenië) in een kuuroord met lucht en koude- en warme baden van Arnold Rikli in Veldes. Het klikte dadelijk tussen beide en ze werden onafscheidelijk. Henri’s moeder had nog tevergeefse pogingen gedaan om hen met elkaar te laten trouwen, maar hij had zijn burgerlijke afkomst definitief achter zich gelaten! Zij werden in hun project in Monte Verità bijgestaan door de gebroeders Graeser en de Oostpruisische meetkundige Robert Jentschura, een theosoof. Ida Hofmann was een overtuigd aanhangster van de Christian Science van Mary Baker Eddy, dus ook overtuigd van de kracht en invloed van de geest op de gezondheid.

De Monte Veritàgemeenschap

Monte Verità was een utopische leefgemeenschap, die we in een adem kunnen noemen met het Walden dat Frederik van Eeden had gesticht op inspiratie van het gelijknamige boek van Henry David Thoreau.

Ik zou Monte Verità durven omschrijven als een wild laboratorium, waar werd geëxperimenteerd met vegetarisme en veganisme, alcoholvrij leven, naturisme en nudisme, anarchie, toneel, erotiek, architectuur, communisme, dans, ruilhandel, te- rug-naar-de-natuur, theosofie, antroposofie, feminisme, pacifisme, oude mythes, spelling, kortom, met een alternatieve levensstijl op alle gebied.

De gemeenschap was streng veganistisch en ook eieren en wol waren uit den boze. Wel sloten ze enkele compromissen voor leder, voor hun sandalen en haarbanden. In die tijd bestonden hiervoor nog niet de alternatieve producten die we nu kennen.

Ook had Henri Oedenkoven samen met Ida Hofmann hier een sanatorium opgericht met licht- en luchtcabines (eigenlijk kleine chalets) en helende baden. Daarnaast waren er groepsactiviteiten als dauwtrappen en euritmie. Hier kon je een kuur volgen om te genezen van beschaving en cultuur. Een aantal bekende mensen, waarvan sommigen inderdaad beschavingsmoe waren, kwamen hier even “onthaasten avant la lettre” en herbronnen. Toch kwam je hier niet zomaar binnen, want Henri liet de mensen eerst een proeftijd doormaken met vervelende klusjes en dergelijke. Wie zonder morren deze proeven had doorstaan, had de juiste filosofie in zich! Anderzijds was Monte Verità the place to be voor een kort bezoek en tal van beroemdheden, meestal uit de wereld van de kunst, de politiek, de letteren, moesten zich hier even laten zien, zij het enkel uit nieuwsgierigheid.

Bekende bezoekers

Onder de beroemde bezoekers aan Monte Verità onthouden we alvast Annie Besant (samen met Krishnamurti), Frederik van Eeden, Peter Kropotkin, Otto Gross, Erich Maria Remarque, enz.

In 1902 kwam Karl Vester naar Monte Verità, maar verliet de gemeenschap voor een paar jaar voor een reis naar Samoa, waarvan hij terugkwam met enkele mensen van dat eiland. We zitten nog een kwarteeuw voor Margaret Mead Samoa in de belangstelling bracht met haar verhalen over de puberteit van de meisjes aldaar! 

Een andere belangrijke bewoner was Raphael Salomonson, ex-Nederlandse consul, nu boekhouder van de kolonie.

In 1907 kwam Hermann Hesse 4 weken voor een ontwenningskuur van alcohol.

Wie een beetje thuis is in de maçonnieke en initiatieke bewegingen zal ongetwijfeld Theodor Reuss kennen. Deze richtte hier een internationaal congres in.

Er wordt weleens geschreven dat ook Rudolf Steiner in Monte Verità verbleef. Dit zou op een misverstand berusten. In de gemeenschap woonden wel volgelingen van hem en hij heeft lezingen gegeven in de omgeving, maar hij zette geen voet op de berg!

De Amerikaanse danseres van Ierse ouders, Isadora Duncan (1878-1927), die nooit in het huwelijk had geloofd (op haar 44^ste trouwde ze uiteindelijk toch), maar verschillende relaties had gehad, had een dochter uit haar relatie met de Britse toneelregisseur Gordon Craig en een zoon uit haar relatie met Paris Singer, de zoon van de naaimachinegigant. In 1913 verloor ze beide kinderen, toen hun auto in de Seine terechtkwam. Toen kwam ze troost zoeken in Monte Verità. Er waren overigens nog heel wat andere dansers in de gemeenschap.

De Eranosgroep

In de schoot van de theosofische groep van Monte Verità ontstond ook de Eranosgroep. Deze was gesticht door Olga Froebe-Kapteyn (1881-1962) die in de entourage zat van Annie Besant en Jiddu Krishnamurti. Olga stond eveneens in contact met Rudolf Otto en Carl Gustav Jung. De groep hield zich bezig met vergelijkende studie en verdieping van westers en oosterse religies en filosofieen. Op jaarlijkse basis werden 9-daagse symposia gehouden.

De Eranosgroep bestaat nog steeds en kreeg na de tweede wereldoorlog een veel academischer karakter onder leiding van Adolf Portman en later van Rudolf Ritse-ma.

Uiteindelijk is de groep uiteengevallen in de “Amici di Eranos” en de “Eranos Foundation”.

Monte Verità vandaag?

Sedert 1980 kan men het Monte Verità Museum bezoeken, waarbij verschillende gebouwen van de gemeenschap nog steeds kunnen worden bezocht in het oude domein. Mocht je dus zin hebben in een duik in het verleden en vooral in een locatie waar werd gestreefd naar een betere wereld…